Federalism Primer Visayan Version MGA BUTANG NGA ANGAY NATONG MASAYRAN BAHIN SA GOBERNONG FEDERAL

(A primer by Rey Magno Teves, Jose V. Abueva,

Clarita R. Carlos, Gaudioso C. Sosmena, Jr.)

Pangutana: Unsa kining Federal System?

Tubag: Ang Federal nga sistema sa pang-goberno mao ang pag-pagplastar og mga gagmayng political units (Estado) gikan sa mga managkasikbit nga mga lugar sulod sa teretoryo sa sentral nga panggoberno (Central govt/Federal government).

Kining maong gagmayng political units maoy gitawag nga mga “state governments” o Estados tungod kay aduna silay kaugalingong pangamhanan ug kaugalingong pamalaud isip usa ka estado (State Government).

Ang Sentral nga Goberno dili mahimong makapanghilabot sa pagpadagan sa usa ka Estado gawas lamang sa mga gimbuhaton nga gitugot o gimando sa konstitusyon.

Ang estado maoy mopadagan sa ilang panggoberno ug sa uban pang mga kalihukan sulod sa ilang teretoryo kauban ang mga provincial o municipal units nga naglangkob niini.

P: Unsay kalainan sa Federal System ug sa Unitary System?

T: Ilawom sa Federal System, mawad-an na ang sentral nga goberno sa iyang naghinubrang gahum, ug binlan na lamang kini sa limitadong gahum sibo sa iyang gikinahanglan. Ilawom sa Federal nga sistema, ang tagsa-tagsa ka mga Estado maoy magmando sa ilang kaugalingong pang-goberno sibo sa mga pangandoy ug mga kagustuhan sa ilang mga katawhan.

Samtang sa pikas bahin, ilawom sa “Unitary System” sama sa atoang kasamtangang sistima, ang tanang mga polisiya, pamalaud, ug ang pagbahinbahin sa bahandi sa nasud nagapanukad lamang sa Sentral nga panggamhanan- nga mao ang kaulohang Manila.

P: Unsa ang estraktura sa Federal System?

T: Ang estraktura sa Federal System gilangkoban sa Federal Government, mga Estado ug mga local nga goberno sulod niini. Ang matag Estado (State Government) kauban ang iyang mga local government units maoy magmugna sa ilang kaugalingong estraktura nga maoy modeterminar sa mga politikanhong tinguha sa mga molupyo. Sukwahi kini sa Unitary System diin and tanang polisiya ug desisyon nagapanukad lamang sa sentral nga kagamhanan.

P: Nganong daghan mang mga nasud nga midawat sa Federal?

T: Daghang mga nasud sa kalibutan ang migamit sa sistemang Federal tungod kay kini ang bag-ong matang sa administrasyon nga makatubag gilayun sa mga panginahanglan, ug sa mga problema sa mga katawhan. Kini maoy maghatag og otonomiya sa mga katawhan nga anaa nanimuyo sa mga hilit nga mga lugar o lagyo nga mga rehiyon aron ilang mugnaon ang ilang kaugalingong panggaamhanan nga sarang makatubag sa ilang panginahanglan.

P: Managsama lang ba ang Federalism ug ang Decentralization?

T: Dunay duha ka matang ang Decentralization: ang Administrative decentralization nga gitawag og “deconcentration” ug ang Political decentralization nga gitawa og “devolution”. Kining duha ka mga matang sa Decentralization mamahimong pagagamiton diha sa Unitary o sa Federal nga Panggamhanan.

Hinoon, napamatud-an na sa mga kanasuran sa tibook kalibutan nga ang Federal System mao ang pinakamaayo ug pinaka-epektibong pamaagi sa pagpatunhay sa demokrasya, ug dili ang Unitary nga sistima.

Q: Unsa man kining nagkalain-laing matang sa Federal System?

P: Dunay duha ka mga kategoriya sa Federal System:

1. Ang proseso sa pag-gamit sa Federalismo (process of adoption of federalism)

2. Ang pagbahinbahin sa mga gimbuhaton (functions) ug sa gahum (powers) tali sa Federal Government ug sa State Governments.

P: Unsa man kining tipo sa federal system nga gipaagi sa pagsagup sa Federalismo nga sistema?

T: 1. “Born” federalism. Kini mao ang mga nasud nga migamit o midawat na sa sistimang federal sukad sa sinugdanan sa ilang pagkamugna isip usa ka nasud. (sama sa Canada, India ug Switzerland)

2.“Become” Federalism. Mao kini ang mga nasud nga midawat sa

Federal nga sistema aron lamang nga magpabilin nga tibook ang

ilang nasud ug dili magkabahinbahin. Ang Federal nga sistema maoy ilang gigamit aron magpabiling mobarog ang ilang tagsa-tagsa ka mga komunidad. (sama sa nasud sa South Africa)

3. “Thrust upon them” Federalism. Mao kini ang mga nasud nga ang Federalism gipugos sa pagpahaum sa ilang politikanhong sistema aron nga makunhuran ang gahum sa ilang nasyonal nga pangggamhanan, (sama sa Bosnia Herzegovina)

P: Unsa ang mga nagkadaiyang matang sa Federal System basi sa pagbahinbahin sa gahum tali sa Federal Government ug mga estado ubos niini?

T: Dunay upat ka mga matang sa pagbahinbahin sa gahum tali sa Federal ug sa State Governments, sama sa mga mosunod:

1. Cooperative Federalism

2. Competitive federalism

3. Coercive federalism

4. Permissive federalism

P: Unsa kining “cooperative federalism”?

T: Diha sa Cooperative Federalism, ang Estadong kagamhanan ug ang Federal Government managtambayayong ug magtinabangay sa ilang mga responsibilidad diha sa paghatag og serbisyo sa mga katawhan ug sa pagpatuman sa mga programa sa nasudnong panggamhanan. (sama sa mga nasud sa Ethiopia, Germany, South Africa, United Arabs Emirates, United States, Venezuela and Yugoslavia).

P: Unsa ang “competitive federalism”?

T: Sa “competitive federalism”, ang gahum ug responsiblidad sa federal government ngadto sa Estadong Kagamhanan mogamay. Tugbang niini, ang gahum sa mga Estadong Kagamhanan mag-anam og kadako diha sa pagpadagan sa ilang goberno. (sama sa mga nasud sa Pakistan, Belgium, Austria, Brazil, Micronesia, Switzerland and United Kingdom).

P: Unsa kining “coercive federalism”?

T: Sa “coercive federalism”, ang federal government mao gihapon ang adunay gahum diha sa pagpatuman sa mga programa sa States ug Federal Governments. Kini ang sistema nga gisunod sa nasud sa Algeria nga napailawm sa gitawag nga Federal Military government.

P: Unsa kining “permissive federalism”?

T: Sa “permissive federalism”, ang federal nga sistema susama halos sa unitary system. Ang gahum sa mga Estadong Kagamhanan mag-agad lamang sa gahum nga ihatag kanila sa Federal government. (Sama sa mga nasud sa Austria, India, Malaysia, Mexico and the Russian Federation).

Jurisdiction, Functions and Powers

P: Unsa may mga gahum ug mga pangatungdanan nga anaa sa Federal Govt?

T: Naay mga gahum ug mga pangatungdanan nga mopabilin sa Federal Government, sama sa :

a) National security and external defense

b) Foreign relations

c) Currency/Monetary system

d) External trade/commerce

e) Citizenship

f) Civil rights/political rights/human rights

g) Immigration, emigration, extradition

h) National elections

i) Supreme Court Decision

j) Protection of intellectual property, property rights, and copyrights

P: Unsay gahum nga mahatag ngadto sa mga Estadong Kagamhanan ilawum sa Federal System?

T: Ang Estadong Kagamhanan adunay gahum ug pangatungdanan sa mga mosunod nga ginbuhaton sa:

a) State/local elections

b) Regional trial courts/Metropolitan trial courts

c) Licensure of public utilities

d) Administration and enforcement of State laws and programs

e) State socio-economic planning

f) State finance – taxation, customs, budget and audit

g) Grants-in-Aid to local governments

h) Police, public safety, law and order

i) State and local infrastructure

P: Unsa ang gahum nga mamahimong pagasaw-an tali sa mga Estado ug Federal Government?

T: Mamahimong magsalo, o parihang adunay gahum ang State Governments ug ang Federal Government sa mosunod nga mga ahensya sa goberno, sama sa :

a) Health

b) Education

c) Social welfare

d) Cultural development

e) Sports development

f) Environmental protection

g) Energy

h) Tourism

i) Roads and Highways

P: Unsa ang gamiton nga instrumento aron sulbaron ang posibling komplikto kabahin sa “jurisdiction” o poder sa gahum tali sa Federal ug Estadong Kagamhanan?

T: Usa ka Constitutional Court or Tribunal ang pagamugnaon aron maoy mohukom tali sa Jurisdiction ug sa uban pang komplikto nga masinatian sa Federal ug sa Estadong Kagamhanan.

Praktikal nga Aspito sa Federalismo:

P: Maayo lang ba ang Federal System ngadto sa mga dagko nga nasud? Epektibo ba usab kini sa gagmayng nasud sama sa Pilipinas?

T: Ang Federal System epektibong gamiton sa mga nasud, magamay man o madako. Ang maayong sistima sa pang-goberno maoy mas labing maayong hatagan og gibug-aton, ug dili ang sukod sa kadak-on o kagamyon sa usa ka nasud.

P: Unsa may mga ehemplo sa mga dagko, o mga gagmayng nasud nga midawat sa Federal System?

T: Ang mga dagko nga mga nasud nga midawat niini mao kining mosunod: United States, Australia, Canada, India, Brazil, Argentina and Russian Federation. Samtang ang mga gagmayng nasud mao ang Belgium, Pakistan ug Switzerland.

P: Epektibo ba ang Federal System ilawom sa Presidential o Parliamentary form of Government?

T: OO. Maayo ang Federal system gamiton diha sa bisan unsang porma sa pang-goberno; Presidential man o Parliamentary.

Ang mga nasud nga Federal ilawom sa Presidential Form naglangkob sa mga mosunod: United States, Venezuela and Mexico. Samtang ang mga nasud nga Federal ilawom sa Parliamentary form mao usab kining mosunod: Australia, Germany, India and Malaysia.

P: Dako ba ang gasto(budget) nga gikinahanglan sa pagpadagan sa federal system kay sa unitary system?

T: Ang galastohan sa pagpadagan sa goberno nag-agad diha sa mga proyekto nga gihan-ay sa goberno, ug dili diha sa pamaagi o sistima sa pangoberno.

Ang gasto nga magamit sa pagpadagan sa States Governments ug sa Federal Government sa Pilipinas gibana-banaan nga mokabat lamang sa P700B alang sa gibana-banaang Pito ( 7) ka mga Estado. Pareho lamang kini kadako sa national Budget niadtong 2002. Hinoon, ang kadak-on sa gasto sa pagpadagan sa goberno mag-agad lamang usab sa mamahimong kita o budget sa nasud.

P: Unsay matang o “tipo” sa federalismo nga sibo sa atong Pilipinas?

T: Ang matang sa Federal System nga mamahimong sibo sa atong nasud madeterminar lamang pinaagi sa konsultasyon,diskusyon, ug pagtuon sa mga katawhang Pilipino. Ang Federal System mao unya ang mahimong bihikolo alang sa determinasyon sa mga lungsuranon sa matag rehiyon subay sa ilang mga kultura, pangandoy sa panginabuhi ug ekonomekanhong programa. Ang Pilipinas mamahimong makamugna og talagsaong sistima sa Federal nga ipasibo ug inunot sa damgo sa mga katawhang Pilipino . Pwede natong tun-an ang mga maayong epekto sa Federal system sa ubang mga kanasuran nga migamit niini aron nga ipasibo sa atong kaugalingong damgo sa Federal nga sistima sa panggamhanan.

P: Makasulbad ba ang Federal System sa tanan natong problema?

T: Dili. Ang Federal System dili maoy magsulbad sa atong tanang Problema. Hinoon, ang Federal System maoy maghatag og dakong kahigayonan ug magtanyag og gahum sa mga katawhan sa pagpangitag solusyon o kasulbaran sa tanan natong mga suliran. Kini maoy maghatag kanato og kagawasan kun unsay atong gusto, ug unsaon nato pagsulbad ang kolektibo nato nga mga suliran.

P: Unsaon man nato sa pag-kambyo sa sistema sa pang-goberno ngadto sa Federal?

T: Ang pag-usab gikan sa Unitary System ngadto sa Federal System mahitabo lamang pinaagi sa pag-usab sa atong Batakang Balaod o ammendments sa atong Konstitustion.

(Credit: This primer on Federalism was written by the authors for the Konrad-Adenauer-Stiftung Foundation. Photo from www.ucanews.com)